Mustafa Kemal Atatürk’ün 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıktığında Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk adımı atıldı. 1918 yılında başlayan işgal ile Cumhuriyet’in ilan edildiği 5 yıllık dönem arasında destansı bir mücadele verildi. Bu destansı mücadeleye Gazi Mustafa Kemal’in peşi sıra cephe cephe dolaşan Etem Hamdi Tem’in çektiği fotoğraflar adeta ayna oldu.
Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde 19 Mayıs 1919’da Samsun’da başlatılan Milli Mücadele ile 100. yılını kutladığımız Cumhuriyet’in ilk adımı atıldı… Milliyet gazetesinden Aydın Hasan, bugünkü derleme haberinde, Samsun’dan yanan bağımsızlık ateşinin tüm yurda nasıl yayıldığını ve bu sırada İngiliz istihbaratının gizli yazışmalarındaki bir detayı kaleme aldı. Hürriyet gazetesinden Uğur Yurdakul ise Mustafa Kemal Atatürk’ün peşi sıra cephe cephe dolaşan Etem Hamdi Tem’in çektiği fotoğrafların arkasındaki hikayeyi anlattı.
“GELDİKLERİ GİBİ GİDERLER”
Osmanlı’nın Birinci Dünya Savaşı’nı kaybetmesi ile birlikte İstanbul ile Anadolu’nun işgalinin de yolu açıldı. Mondros Mütarekesi, Limni Adası’nda demirli İngiliz savaş gemisinde imzalandığında tarih 30 Ekim 1918, İtilaf Güçleri donanmasının savaş gemileri İstanbul’da varlığını gösterdiğinde tarih 13 Kasım 1918 idi. İstanbul; bu güz gününde tarifsiz bir kedere büründü. Filistin cephesinden yeni dönen Mustafa Kemal Paşa, bu tablo karşısında derin bir azap içinde, “Hata ettim, İstanbul’a gelmemeli idim. Ne yapıp Anadolu’ya dönmenin çaresine bakmalı, geldikleri gibi giderler” diyecekti.
İZMİR’İN İŞGALİ
Genç komutan Mustafa Kemal Paşa, 1918’in son ayları ile 1919’un ilk aylarında İstanbul’da yoğun temaslarda bulunarak, büyük bir sabır ve gizlilik içinde kurtuluş mücadelesinin alt yapısını hazırladı. Yunan birlikleri, 15 Mayıs 1919’da İzmir rıhtımına İngiliz, Amerikan ve Fransız savaş gemilerinin koruması altında çıktı. İşgal, Yunan 5. Piyade Alayı’nın Alsancak, Efzon Alayı’nın da Pasaport iskelelerine çıkışıyla başladı. İzmir’in işgali, aslında Türk varlığının Anadolu’dan sökülmesi planının uygulamaya konulduğunun işaret fişeğiydi.
SAMSUN’DAN DOĞAN GÜNEŞ
Atatürk ve maiyeti, 16 Mayıs’ta İstanbul’dan deniz yoluyla Samsun’a hareket etti. Bandırma Vapuru, 19 Mayıs’ta pırıl pırıl güneşli bir günün sabahında saat 06.00 sıralarında Samsun’a vardı. Milli direniş, akacağı yatağa doğru ağır ağır şekilleniyordu. Mustafa Kemal, Samsun’a ayak basar basmaz milli mücadeleyi örgütlemeye başladı. İlk günler, İzmir’in işgali, hükümetin istifası gibi gelişmeleri takip etmek ve yerel temaslarla geçti. 21 Mayıs’ta Erzurum’daki Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa ile temas kuruldu. 23 Mayıs’ta da Ankara’daki 20. Kolordu Komutanı Ali Fuat Paşa ile temas kuruldu.
ASKERLİKTEN İSTİFA ETTİ
Samsun; İngiliz birliğinin varlığı ve civarda kol gezen Rum çeteleri nedeniyle güvenli değildi. Mustafa Kemal, 25 Mayıs 1919’da heyetiyle birlikte Samsun’dan ayrıldı. Üç saat sonra Havza’ya vardı. Havza’da 5. Kafkas Tümeni’nin bir alayı vardı. Ancak subayları ile çok az sayıda kalan erleri sefil durumda idi. Şartlar bir direnişi başlatmak için imkansız denecek ölçüde zordu. Ama Mustafa Kemal ve arkadaşlarının millete inancı, milletin de tutsaklığa dayanamayacak bir haysiyeti ve direnç gücü vardı. Genç Paşa, Havza’dan Amasya’ya geçti. Kurtuluş Savaşı’nın ilk kıvılcımı özelliğindeki Amasya Genelgesi, 22 Haziran 1919’da yayınlandı. İngilizler, Mustafa Kemal’in geri çağrılması için hükümete baskı yaptı. Harbiye Nazırı, 8 Haziran’da Mustafa Kemal’i İstanbul’a geri çağırdı. İstanbul ile yapılan telgraf görüşmelerinde ip koptu ve Mustafa Kemal, 9 Temmuz’da askerlik görevinden istifa etti; artık sivil bir önderdi.
MANDA KABUL EDİLMEDİ
Mustafa Kemal’in, ilk kez sivil bir önder olarak başkanlığını yaptığı Erzurum Kongresi 23 Temmuz ile 7 Ağustos 1919 tarihleri arasında yapıldı. Kongreye; Trabzon, Erzurum, Sivas, Bitlis ve Van’dan gelen 62 delege katıldı. Kongre, Kurtuluş Savaşı’nın rotasının oluşturulmasında önemli bir rol oynadı. Temsil açısından bölgesel nitelikte olmasına rağmen alınan kararlar bu kongreye, milli bir nitelik kazandırdı. Manda ve himaye reddedilerek ulusal bağımsızlık direncinin ortaya konulduğu kongrenin, Ege’de başlayan direnişe psikolojik olarak olumlu bir yansıması da oldu. Sivas Kongresi ve Erzurum Kongresi’nde atılan adımlar genişletilerek, ülkenin bütününe yaygınlaştırıldı. 4 Eylül-11 Eylül 1919 tarihlerinde gerçekleştirilen Sivas Kongresi’nde alınan kararlar ile yeni bir devletin kuruluşunun şartları oluşturuldu.
KÜRSÜDE MATEM ÖRTÜSÜ
Mustafa Kemal, 27 Aralık 1920’de Ankara’ya geldi. Karargahını Ziraat Mektebi’nde kurdu. Meclis; 23 Nisan 1920’de Ankara’da bu şartlar içinde ilk toplantısını yaptı. Meclis binası olarak Ulus’ta, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kulüp binası olarak inşa edilen bina tercih edilmişti. 13 Haziran’da Çapanoğulları ayaklanması, Ankara’yı kalleşçe sırtından bıçaklamaya çalışacaktı. 10 Temmuz 1920’de Bursa’nın Yunan güçleri tarafından işgali üzerine Meclis kürsüsüne siyah matem örtüsü serilecekti. Yunan Büyük Taarruzu, 23 Ağustos 1921’de başlatıldı. Sakarya’nın gerisinde tertiplenen Türk ordusu, üstün düşman güçlerine karşı efsanevi bir direniş gösterdi. Sakarya Savaşı ile taarruz geri püskürtüldü. Yunan kolorduları, Afyon-Eskişehir çizgisinde savunma hattı oluşturdu.
YUNAN ORDUSU YAPILDI
26 Ağustos 1922’de sabahın erken saatlerinde Kocatepe’de Mustafa Kemal’in yanında “Hoca Paşa” dediği Fevzi Paşa ile İsmet Paşa vardı. Kocatepe’nin tam karşısında Yunan ordusunun merkez kuvvetleri bulunuyordu. Yunan ordusuna merkezinden güçlü bir saldırı ile yarma harekatı yapılacaktı. Yani kuvvetin merkezine yıldırım baskın. Saat sabahın 04.30’unu gösterdiğinde Afyon Ovası, Türk topçusunun seri atışlarıyla sarsıldı. Savaş dört gün boyunca çok çetin geçti. 30 Ağustos’ta Başkomutan Meydan Muharebesi kazanıldı. İzmir’e kadar kovalanan Yunan ordusu imha edildi. Kurtulanlar da, deniz yoluyla Anadolu’yu terk etmek zorunda kaldı.
LOZAN’DA TESCİL EDİLDİ
Zafere rağmen İstanbul ve Çanakkale Boğazı hâlâ İtilaf Devletleri’nin elindeydi. Diplomatik temasların ardından 3 Ekim 1922’de Mudanya Konferansı toplandı. Mudanya’da uzlaşma sağlanmasıyla yeni bir savaşa girilmeden barış konferansına gidilmesinin yolu açıldı. Lozan Konferansı, 21 Kasım 1922’de İsviçre’nin Lozan Kenti’nde başladı. Türk heyetinin baş delegesi Dışişleri Bakanı İsmet İnönü idi. Çetin müzakerelere sahne olan konferansın ardından 24 Temmuz 1923’te imzalanabilen antlaşma, TBMM’de 23 Ağustos 1923’te onaylandı. Aynı gün İstanbul ve Boğazlarda bulunan İtilaf Devletleri donanma ve askeri birliklerinin çekilmeleri talebinde bulunuldu.
SELAM DURARAK GİTTİLER
İşgal Kuvvetleri Komutanı General Harrington, 29 Ağustos 1923’te İtilaf Devletleri orduları adına Türk ordusunun şerefine Tarabya’da çay partisi verdi. 2 Ekim 1923’te Galata rıhtımında demirli Arabic transatlantiğinde savaş malzemelerinin Türk hükümetine teslimine ilişkin belgenin imzasıyla işgal resmi olarak da sona erdi. Aynı gün İngiliz, Fransız ve İtalyan askerlerinden oluşan birlik, Dolmabahçe Meydanı’nda resmi geçit töreninde bulundu. İtilaf güçleri komutanları, Türk halkının alkışları arasında Türk bayrağını selamladı. İşgal komutanları, Türk askerini saygıyla selamlayarak, rıhtımdan ayrıldı. Türk ordusu, 6 Ekim 1923’te halkın sevinç gösterileri arasında Taksim’de geçit töreni yaptı.
CUMHURİYET’İN İLANI
1 Kasım 1922’de saltanatın kaldırılması ile Cumhuriyet’in önündeki büyük duvar zaten yıkılmıştı. Ancak hala yeni devletin adı yoktu. Hükümet, Meclis Hükümeti adını taşıyordu ve devletin bir başkanı yoktu. 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edildi. Aynı günün akşamı saat 20.45’te Cumhurbaşkanlığı seçimi yapıldı. Üye sayısı 287 olan Meclis’teki salt çoğunluğu 144 milletvekili oluşturuyordu. Oylamaya katılan 158 mvekilin tümünün oyunu alan Mustafa Kemal, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanı seçildi.
Mustafa Kemal Paşa ve silah arkadaşlarının içinde bulunduğu Bandırma Vapuru, 16 Mayıs’ta İstanbul’dan hareket etti. Zorlu bir yolculuğun ardından 19 Mayıs 1919’da Samsun’a ulaştı.
Mustafa Kemal Paşa ve silah arkadaşlarının içinde bulunduğu Bandırma Vapuru, 16 Mayıs’ta İstanbul’dan hareket etti. Zorlu bir yolculuğun ardından 19 Mayıs 1919’da Samsun’a ulaştı.
KARARINI 1919’DA VERMİŞTİ
Mustafa Kemal, Erzurum’da bulunduğu sırada, 1919 yılının 8 Temmuz’unda gecenin ilerleyen saatlerinde kurmay heyetinde yer alan Mazhar Müfit Kansu’ya izleyeceği yol haritasının ana hatlarını yazdırdı. Mustafa Kemal, not defterine yazdığı sırada Kansu’yu önce “Ama bu defterin, bu yaprağını kimseye göstermeyeceksin. Sonuna kadar gizli kalacak. Bir ben, bir sen, bir de Süreyya bileceksiniz, şartım bu…” dedi. Şöyle devam etti: “8 Temmuz 1919 sabaha karşı. Pekâlâ, yaz. Bir: Zaferden sonra hükümet biçimi Cumhuriyet olacaktır.”
İNGİLİZ İSTİHBARATÇI ÖNCEDEN TESPİT ETTİ
Emekli Büyükelçi ve yakın tarihin önemli araştırmacılarından Bilal Şimşir’in yıllar sonra gün ışığına çıkardığı o dönem, İngiliz işgal yönetimi tarafından merkeze gönderilen istihbarat raporunda, “Ankara’dan alınan bir rapor, orada kurulan hükümetin gerçekte şeklen bir cumhuriyet olduğu ama halkın padişah hakkındaki duyguları nedeniyle bunun açıkça itiraf edilmediğini bildiriyor” ifadeleri yer alıyordu. İngiliz istihbaratı, Milli Mücadele ile birlikte yeni bir cumhuriyetin doğmakta olduğunu tespit etmişti. (Aydın Hasan-Milliyet)
ATATÜRK’ÜN FOTOĞRAFÇISINININ ANILARINDA DİKKAT ÇEKEN DETAYLAR
Gazi Mustafa Kemal’in peşi sıra cephe cephe dolaşan Etem Hamdi Tem’in çektiği fotoğraflar, destansı istiklal mücadelesinin yıllar boyu adeta dili oldu. İşte Ulu Önder Atatürk’ün cephe fotoğrafçısının anılarından çarpıcı anekdotlar dikkat çekiyor.
BİR fotoğrafçının yüz yılda bir yakalayacağı şansa sahip olmuş ender fotoğrafçılarımızdan biri Etem Hamdi Tem… Atatürk’ün “Bu ölüm kalım mücadelemizde bir harp fotoğrafçısını yanımızda götürelim” sözleriyle düşer Cephe yollarına. Çok sayıda kareye imza atar. Sembol olan ve 2.5 liralık madeni paraya basılan Afyon Kocatepe fotoğrafının hikâyesini şöyle anlatır 1960’ta Ulus Gazetesi için Fikret Otyam’a verdiği röportajda:
FİLMİ AHIRDA YIKADIM
“30 Ağustos sabahı taarruz, şafak vakti saat 05.00’te başlamıştı. Mustafa Kemal Paşa, vaziyeti adım adım takip ediyor, direktifler veriyordu. Bir ara tek başına, kayalıklar arasında dalgın ve düşünceli biçimde dolaşmaya başladı. Zaman zaman sahra dürbünleriyle düşman cephesine bakıyordu… Kayalık tepenin ucuna geldi. Başparmağı dudaklarının arasındaydı… Deklanşöre bastım, o kareyi çektim. 2 Eylül günü Uşak’a girdik. Ahır bozması bir yerde filmleri yıkadım ve fotoğrafı basıp Atatürk’e götürdüm. Berberde tıraş oluyordu. Parmaklarını fotoğrafların üzerinde gezdirdi ve ‘Çok güzel’ dedi.” Sonrasında bu fotoğraf 1926 senesinde Cumhuriyet Halk Partisi’nin teklifi üzerine Taksim Cumhuriyet Anıtı’ndaki heykellerden bir bölümüne örnek olacak, Pietro Canonica’nın yaptığı heykel bu fotoğraftan kopya edilecekti.
TÜM ARŞİVİMİ YAKIN
Ethem Hamdi Tem, Kurtuluş Savaşı’nın her bir adımında Atatürk’ü, atmosferi, mekânları, ölümleri, solukları, yaşamları anlara bölmüş, zamanları sonsuzluğa gömmüştü. 1. Cihan Harbi’nde Kafkas Cephesi’nde savaşmış, İslam ordusuyla Bakü’ye girmiş, İstiklal Savaşı’nda İzmir’de Yunan askerlerin eline esir düşmüş, ellerinden kurtulup Ankara’ya ulaşmıştı. Üstelik tüm bunları cam negatif çeken fotoğraf makinesiyle yapmıştı. Savaş sonrası Cağaloğlu Yokuşu’nda açtığı stüdyoda fotoğrafçılığa devam eder. Ankara Kızılay’da Atatürk Bulvarı’nda, Foto Etemi stüdyosunu kurar. Vitrini tamamen Atatürk fotoğraflarıyla doludur. Milliyet gazetesinde fotomuhabirliği yapar. Ankara Küçük Sanat Kooperatifi’nin yönetiminde olur.
Elindeki 700-800 Kurtuluş Savaşı fotoğrafıyla geçinmeye çalışır. 1947 yılında, dönemin Basın Yayın Genel Müdürlüğü’nde arşivini telifle değerlendirmek ister. Müdürlük arşiv için “İşe yaramaz” der. İşte küskünlüğü de burada başlar. Der ki; “Ben öldükten sonra tüm fotoğraflarım imha edilsin.” Elbette eşi Melek Tem bunu yapmaz. Fotoğrafları parça parça elden çıkarır. Prof. Dr. Tülay Alim Baran’ın “Tarihe Tanıklık Eden Bir Objektiften Kurtuluş Savaşı: Etem Tem’in Hatıraları” kitabında yer alan bu tarihi fotoğrafların da bulunduğu sergi Yeditepe Üniversitesi’nde görülebilir.
